Orzeczenie Sądu Najwyższego
Sygn akt III CZP 5/13
Przyjąć należy zatem, że swoboda stron w zakresie zarówno samej zasady odpłatności za dokonanie określonej czynności notarialnej, jak i wysokości wynagrodzenia notariusza jest ograniczona taksą notarialną wynikającą z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej w tym sensie, że notariuszowi przysługuje wynagrodzenie wyłącznie za te czynności, których odpłatność wynika z ustawy i w wysokości nie wyższej niż określona przez przepisy tego rozporządzenia. Ponadto, zgodnie z art. 1 § 1 PrN (który zostanie poddany szczegółowej analizie w toku dalszego wywodu), notariusz jest powołany do dokonywania czynności, którym strony są obowiązane lub pragną nadać formę notarialną (czynności notarialnych). Gdyby zatem ustalono, że notariusz pobrał wynagrodzenie za czynność nie będącą czynnością notarialną podlegającą opłacie albo też w wysokości wyższej niż stawka maksymalna wynikająca z przepisów powołanego wyżej rozporządzenia, umowa zawarta z notariuszem w części dotyczącej wynagrodzenia byłaby nieważna jako sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 i 3 k.c.), co z kolei otwierałoby drogę zubożonemu podmiotowi do dochodzenia od bezpodstawnie wzbogaconego notariusza zwrotu nienależnego świadczenia na podstawie przepisu art. 410 § 2 k.c. W konsekwencji Sąd Okręgowy stoi na stanowisku, że w przypadku pozytywnego rozstrzygnięcia przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego, powodowi będzie przysługiwało w stosunku do pozwanej roszczenie o zwrot nienależnie uiszczonego świadczenia. Zgodnie z art. 92 § 4 PrN, jeżeli akt notarialny w swej treści zawiera przeniesienie, zmianę lub zrzeczenie się prawa ujawnionego w księdze wieczystej albo ustanowienie prawa podlegającego ujawnieniu w księdze wieczystej, bądź obejmuje czynność przenoszącą własność nieruchomości, chociażby dla tej nieruchomości nie była prowadzona księga wieczysta, notariusz sporządzający akt notarialny jest obowiązany zamieścić w tym akcie wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej, zawierający wszystkie dane wymagane przepisami kodeksu postępowania cywilnego; notariusz jest obowiązany przesłać z urzędu sądowi właściwemu do prowadzenia ksiąg wieczystych wypis aktu notarialnego zawierający wniosek o wpis do księgi wieczystej wraz z dokumentami stanowiącymi podstawę wpisu, w terminie trzech dni od sporządzenia aktu. Na gruncie tego przepisu Sąd Okręgowy powziął wątpliwość, czy za sporządzenie wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej i jego przesłanie do sądu wieczystoksięgowego notariuszowi przysługuje odrębne wynagrodzenie. Z cytowanego wyżej przepisu art. 5 § 1 PrN wynika, że notariuszowi przysługuje wynagrodzenie określone w umowie stron za dokonanie czynności notarialnych, przy czym nie może być ono wyższe niż stawki wynikające z rozporządzenia z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej. Omawiane rozporządzenie ustala określone stawki opłat za poszczególne konkretne czynności notarialne, a w § 16 przewiduje, że za dokonanie czynności notarialnej w jego treści wyraźnie niewymienionej maksymalna stawka wynosi 200 zł.
Zagadnienie przedstawione do rozpoznania Sądowi Najwyższemu sprowadza się zatem do odpowiedzi na pytanie, czy sporządzenie wniosku o wpis w księdze wieczystej jest „inną czynnością notarialną” w rozumieniu przepisu § 16 rozporządzenia, czy też nie stanowi odrębnej czynności notarialnej ( stanowi element akcesoryjny w stosunku czynności polegającej na sporządzeniu aktu notarialnego dokumentującego czynność stron), a co za tym idzie wynagrodzenie za jej dokonanie zawiera się w wynagrodzeniu za sporządzenie aktu notarialnego. Wykładnia przepisów ustawy PrN oraz przepisów rozporządzenia o taksie notarialnej może prowadzić do zajęcia dwóch wykluczających się stanowisk. Ustawa PrN nie zawiera precyzyjnej i jednoznacznej definicji czynności notarialnej. Z jednej strony art. 1 § 1 ustawy stanowi, że notariusz jest powołany do dokonywania czynności, którym strony są obowiązane lub pragną nadać formę notarialną (czynności notarialnych), co wskazywałoby, że tylko takie czynności są czynnościami notarialnymi. Z drugiej strony czynnościom notarialnym poświęcony jest również dział II ustawy – w przepisie art. 79 wymieniono czynności, których dokonuje notariusz, przy czym zakresem tego przepisu (pkt 1) objęte są także czynności notarialne „zdefiniowane” w art. 1 § 1 ustawy. Jako że czynność opisana w art. 1 § 1 PrN objęta jest zakresem czynności notarialnych wymienionych w art. 79 PrN, zdaniem Sądu Okręgowego, ten ostatni przepis – jako obejmujący wszystkie czynności notarialne w rozumieniu Prawa o notariacie – jest miarodajny dla dalszych rozważeń. W świetle tejże regulacji czynności notarialne mają one niejednorodny charakter. Z jednej strony obejmują czynności polegające na dokumentowaniu czynności stron: sporządzanie aktów notarialnych (o takiej czynności mówi art. 1 § 1), aktów poświadczenia dziedziczenia, protestów, spisywanie protokołów; z drugiej – czynności faktyczne: doręczanie oświadczeń, przyjmowanie na przechowanie określonych pieniędzy, papierów wartościowych, dokumentów, danych na informatycznym nośniku, sporządzanie wypisów, odpisów i wyciągów dokumentów, sporządzanie, na żądanie stron, projektów aktów, oświadczeń i innych dokumentów. Nadto przewidziano, że czynnością notariusza jest sporządzanie innych czynności wynikających z odrębnych przepisów. Bezsprzecznie dyspozycją tego przepisu nie zostało wprost objęte sporządzenie wniosku o wpis w księdze wieczystej. Dla ustalenia, czy omawiana czynność jest czynnością notarialną, istotne znaczenie ma wykładnia przepisu pkt 9 art. 79 PrN stanowiącego, że notariusz sporządza inne czynności wynikające z odrębnych przepisów. W ocenie Sądu Okręgowego redakcja przepisu art. 79 PrN nastręcza wątpliwości co do tego, czy przepis ten zawiera enumeratywne wyliczenie czynności notarialnych w tym sensie, że jako takie traktuje nie wszelkie czynności notariusza, lecz czynności, którym ustawa (Prawo o notariacie lub „odrębne przepisy”) nadaje charakter czynności notarialnych, czy też katalog czynności notarialnych z art. 79 ma charakter otwarty, natomiast w punkcie 9. tego przepisu nie chodzi o czynności wyraźnie przewidziane w odrębnych od Prawa o notariacie przepisach, ale o takie czynności, które muszą być dokonane przez notariusza, ponieważ obowiązek taki wynika z obowiązywania tych odrębnych przepisów, zaś odesłanie zawarte w art. 79 pkt 9 może dotyczyć nie tylko odrębnych aktów prawnych, lecz również innych przepisów samej ustawy Prawo o notariacie rozumianych jako jednostka redakcyjna tekstu prawnego. Sądowi Okręgowemu w składzie zadającym pytanie prawne nie są znane poglądy wyrażone przez Sąd Najwyższy w przedmiocie objętym zagadnieniem prawnym. Problem przedstawiony w zagadnieniu prawnym był natomiast przedmiotem rozbieżnych orzeczeń tutejszego Sądu Okręgowego.
SN